Dr Srđa Trifković

Odnos Srba i Zapada u delu Mitropolita Amfilohija

o petogodišnjici upokojenja

Imao sam čast i zadovoljstvo da se sa blaženopočivšim Mitropolitom crnogorsko-primorskim Amfilohijem upoznam 1996. godine i da od tada pa sve do njegove smrti sa njim održavam redovne kontakte. Po njegovom blagoslovu organizovao sam niz poseta nepristrasnih i dobronamernih stranih gostiju Crnoj Gori, kao i akademske skupove i druge aktivnosti u SAD i Kanadi, koje smo smatrali svrsishodnim.

Naš poslednji susret bio je na Cetinju početkom marta 2020, kada je „Đedo“ blagoslovio da krenem u Ameriku na desetodnevnu turneju u cilju upoznavanja tamošnjih medija, akademskih krugova i prvaka drugih verskih zajednica sa problemima naše Crkve koji su urodili litijama. Odmah po mom prispeću na zapadnu stranu Atlantika, međutim, zavedene su drastične mere u cilju kontrole epidemije korone. Svi sastanci u Njujorku i Vašingtonu bili su otkazani, a u Evropu sam mogao da se vratim tek posle skoro tri meseca. Mitropolitu sam se potom u nekoliko navrata javio, ali se više nismo videli.

Kako godine prolaze od njegovog upokojenja, često se pitam sa kojim je duhovnikom iz srpskog panteona blaženopočivši Mitropolit Amfilohije najviše uporediv. U svojoj misli i u svom teološkom opusu on je spajao iskustvenu metafiziku vladike Nikolaja Žičkog i ave Justina Ćelijskog. Povrh toga bio je on i vrhunski praktični delatnik, kako bi se danas reklo menadžer: graditelj i obnovitelj preko šest stotina svetinja i preporoditelj ruinirane crkvene infrastrukture u Crnoj Gori.

Pravo poređenje je ipak sa Svetim Savom. U srpskoj istoriji nema ličnosti sa kojom je pokojni Mitropolit uporediviji. Živeći poput najvećeg srpskog svetitelja angelski život Hrista radi, on je bio ne samo duhovni pastir nego i pregalac duhovne i moralne obnove naroda Crne Gore i Boke posle pola veka titoizma.

Poput Sv. Save bio je Amfilohije i vrsni diplomata. Ovo je naročito došlo do izražaja u preteškim vremenima na Kosovu i Metohiji posle NATO okupacije, kada je ostvario dragocenu komunikaciju sa inostranim vojnim i civilnim funkcionerima. Poput Sv. Save i Amfilohije se starao da nijedno mesto ne ostane bez bogomolje. Poput Sv. Save i on je bio plodni pisac i poliglota, jedan od najobrazovanijih Srba svog vremena.

Mitropolit Amfilohije mnogostruko je umnožio svoj talenat, ostavivši nam u nasleđe trezor u kome između ostalog nalazimo i dragocene putokaze za odnos Srba prema zapadnom svetu. Taj je odnos vazda bio problematičan, a pogotvu je to danas kada su Srbi izloženi brutalnom pritisku da se krotko priklone carstvu koje je ne samo ovozemaljsko, nego i eksplicitno antihrišćansko. Kako je Mitropolit upozorio na beogradskom Kolarcu još decembra 2009. gonine.

„Mi se danas, kao Crkva, kao hrišćanski narod, po ko zna koji put u istoriji nalazimo na raspuću… Ako bismo htjeli da pronađemo naš autentični put i način na koji bi trebalo da odgovorimo na izazove vremena u kome živimo, mi to ne možemo uraditi na pravi način ako se ne ogledamo upravo u tom svjedočenju svetosavskom i svjedočenju Kosovskog zavjeta… Nalazimo se ponovo pred zavjetnim izazovom kome ćemo se privoljeti carstvu.“ (Tajna Hrista i tajna svijeta, str. 406-7)

Još pre 16 godina Mitropolit Amfilohije nas je upozoravao da je Evropa danas „u dubinskoj duhovnoj krizi i opasnosti“ i da „zavjetnom izazovu“ nećemo dostojno odoleti ako „pokušamo da tražimo identitet tamo gdje ga naći ne možemo i gdje ga naći nećemo“, na Zapadu koji je u svekolikom duhovnom i moralnom sunovratu.

Jednom davno i ta Evropa je bila osoljena solju Hristovom, poručuje nam Amfilohije, ali je krenula lošim putem. Jednom davno „Crkva Božija je jednim srcem, jednom dušom i jednim umom zapisivala i propovijedala  učenje o Svetoj Trojici, Ocu i Sinu i Duhu Svetome”, istakao je Mitropolit u manastiru Dajbabe 11. februara 2017, na praznik prenosa moštiju Svetog Ignjatija Bogonosca; ali to su radili sveti Božji ljudi sabrani u ime Gospodnje, a ne pojedinci:

„Nažalost, Crkva na Zapadu je to povjerila pojedincu. To je rimski episkop, rimski papa. Naročito je to definisano na Prvom vatikanskom koncilu 1870. godine, gdje je zapisao taj njihov sabor da je rimski episkop nepogrešiv sam po sebi, a ne po saglasnosti Crkve. To je ono što je pomutilo savjest i svijest i što je uticalo da se odvoji Crkva zapada i učinilo da to lažno učenje preovlada do danas na Zapadu.”

Mitropolit je dodao da je na tom izneverenju sabornog učenja Crkve Božije sagrađeno mnogo čega nesrećnoga: „Prije svega, otuđenja od izvorne vjere jevanđelske, a onda i življenja po Jevanđelju. Crkva pravoslavna čuva tu izvornu vjeru jevanđelsku”. Jedna od posledica ovog stanja jeste činjenica da, u percepciji vladajuće elite savremenog Zapada, nacije i kulture oblikovane pravoslavnim hrišćanstvom pripadaju jednoj tradiciji koja je njima ne samo tuđa nego i zlokobno preteća.

Ta duboko usađena predrasuda ispoljila se u izjavi koju je 2014. dao Karl Bilt – tada ministar spoljnih poslova Švedske – da pravoslavlje predstavlja opasnost za zapadnu civilizaciju. Od 2022. godine ista zlovolja je često ispoljavana u materijalima Evropskog parlamenta kojim se osuđuje tobože štetno delovanje SPC u „regionu“ jer ona navodno promoviše „maligni ruski uticaj“ i podržava srpski nacionalizam. Istu zlovolju i iste klevete nalazimo i u brojnim, istovetno intoniranim, medijskim prilozima i kvaziakademskim studijama širom zapadnog sveta koji se, uglavnom, pozivaju na srbofobnu podgoričku NVO mašineriju (plaćenu sa tog istog Zapada).

Na javnoj i političkoj sceni Zapada, antipatija prema pravoslavlju utemeljena je na činjenici – kako ističe Mitropolit Amfilohije – da „Crkva pravoslavna čuva izvornu vjeru jevanđelsku“. Sa posthrišćanske, briselsko-davoske tačke gledišta, ovo je uistinu opasno i subverzivno delovanje Crkve. Štaviše, sa stanovišta zapadnih elita, vekovna borba pravoslavnih naroda protiv islamizacije, a danas i protiv ne manje opasne migrantske invazije, predstavlja neoprostiv greh protiv kulta „tolerancije“.

Mentalni sklop pripadnika savremene vladajuće zapadne elite podseća nas na odnos vladara Zapada prema pravoslavnom Istoku tokom turskog prodora u Evropu. Početkom 15. veka životno ugrožene zemlje romejskih Grka, Bugara i Srba suočavale su sa nadmoćnim osmanskim zavojevačima. Tadašnji zapadni stav bio je jasan: pomoći ćemo vam, ali samo ako se odreknete Pravoslavlja. Sabor u Ferari i Firenci 1439-1440. nije ostavio nikakvu dilemu u tom pogledu. Romejski su delegati na kraju podlegli pritiscima (što im verni narod nije oprostio), ali čak ni tada pomoć nije stigla. U utorak, 29. maja 1453. godine Konstantinopolj je pao pred silama mraka.

I Srbe je ubrzo snašla ista sudbina. Međutim, Srbi su posedovali presudno značajan moralni resurs koji ih je održao u mračnim vekovima koji su usledili. Kao što je Mitropolit Amfilohije neumorno isticao, nasleđe i duh Kosova i kosovskih junaka-mučenika održalo ih je u uverenju da sile mraka bivaju na kraju pobeđene, a da oni koji se drže svetlosti i vrline konačno pobeđuju – čak i kada takva pobeda deluje nemogućom – jer ima Boga.

Kosovski zavet je tako oblikovao Srbe kao jednu suštinski hrišćansku naciju, kao što on ističe u desetinama ovde sabranih tekstova; da navedemo tek jedan, „Opredjeljenje za Carstvo Nebesko jeste, ustvari, opredjeljenje za vječno i neprolazno dostojanstvo ljudskoga bića i ljudske zajednice svakog zemaljskog naroda… A nema jačeg svjedočanstva od onoga koje je krvlju zapečaćeno“.

Mitropolit je spoznao da neprijateljski odnos vladara savremenog Zapada prema takvom opredeljenju Srba nije plod puke predrasude, već da je uzrokovan tačnim procenama te kvazielite koja pravoslavlje prepoznaje kao prepreku za ostvarenje svojih političkih, ekonomskih i kulturnih ambicija u današnjem svetu. Ta kvazielita se ponosi svojom emancipacijom od vere, što je oličeno u nacrtu ustava Evropske unije iz 2004. godine koji temelje briselske Evrope vidi u prosvetiteljstvu, vladavini prava, toleranciji, inkluziji, poštovanju ljudskih prava, socijalnoj pravdi itd. – ali ne i u hrišćanstvu.

Posledica dehristijanizacije jeste kolaps zapadne kulture i civilizacije. On je u punom jeku. On danas predstavlja realnost, a ne tek predstojeći proces koji je pre više od sto godina najavio Osvald Špengler. Režiseri i kontrolori tog sunovrata smatraju svaki pokušaj otpora nedopustivo subverzivnim.

U srži problema jeste šizma u duši zapadnog čoveka, šizma uma od srca i srca od uma. Uveličana kroz vreme i istoriju i umnožena kroz generacije, ova šizma predstavlja moćnog vajara duša. Deo savremenog sveta naziva se „zapadnim“ upravo zato što njegov nastanak leži u „emancipaciji“ Zapada od navodnih verskih okova kroz racionalizam, humanizam i sekularizam koje je donela epoha prosvetiteljstva. Osamnaesti vek stvorio je „zapadnu“ kulturu racionalističko-humanističko-sekularističke bahatosti koja otuđuje um od srca i daje prednost umu nad srcem. Prvi gorki plodovi ubrzo su usledili sa svim užasima koje je donela Francuska revolucija.

Mitropolit Amfilohije, međutim, nikada nije odbacivao mogućnost dijaloga, pa i saradnje, sa zapadnim, pre svega katoličkim tradicionalistima koji su svesni da imamo zajedničkog neprijatelja u kulturi i ideologiji posthrišćanskog nihilizma. On je znao da u krugovima katoličkih konzervativaca postoji i struja oličena u jednom broju mojih kolega i prijatelja iz Amerike koji poznaju balkanske prilike i koji u Srbima vide prirodne saveznike u borbi sa zlim duhom postmodernije.

Jedan od njih je gvardijan norbertinskog manastira Svetog arhangela Mihajla u Silveradu u južnoj Kaliforniji o. Hju Barbur (Hugh Barbour). U dva navrata sam organizovao njegovu posetu Crnoj Gori, 2000. i 2003. Oba puta on je pružio podršku Mitropoliji izjavama medijima da ne postoji nikakva „crnogorska pravoslavna crkva“.

Mitropolit Amfilohije potom je u više navrata, pred moj povratak u Ameriku, slao pozdrave za „našeg dobrog oca Huga“, sa kim je inače vodio razgovore na italijanskom. Januara 2000. godine, za ručkom sa gostom iz Kalifornije, on je rekao da – suočeni sa beštijom adskom na svakom koraku – zapadni i istočni hrišćani treba da se bore, ali i da čuvaju skrušenu svest o sopstvenoj grešnosti. Par godina potom, kada sam posetio njegov manastir, o. Hju mi je uručio dar od 2.000 dolara Cetinjskoj bogosloviji; tadašnji rektor, o, Gojko Perović, uzvratio je srdačnim pismom zahvalnosti.

Američki katolik koga je Mitropolit Amfilohije posebno uvažavao je moj kolega i prijatelj dr Tomas Fleming, bivši urednik časopisa Hronike. On po pitanju odnosa katolika i pravoslavnih sledi jasan stav: „Ako se ne držimo zajedno, visićemo razdvojeno“. Taj striktno pragmatični stav, naravno, nema veze sa ekumenizmom.

Dr Fleming je, po blagoslovu Mitropolitovom, na engleskom jeziku napisao i objavio knjigu „Crna Gora, raspolućena zemlja“ (Montenegro: The Divided Land, 2004.). Ona je po prvi put zapadnom čitaocu na pristupačan i sažet način iznela činjenice o istoriji, kulturi, veri i identitetu Crnogoraca. Flemingov zaključak je nedvosmislen: „Oni  Crnogorci koji kažu da nisu Srbi time i nehotice priznaju da više nemaju nikakav stvarni identitet“.

Ishod gubitka „stvarnog identiteta“ evroatlanski integrisanih naroda nagoveštava kraj zapadne kulture kao integrisanog sistema znanja, verovanja i ponašanja. Transformacija zapadnog društva u postistoriju ima jednu bitnu odliku: kultura postaje izlišna kao mehanizam održavanja društvene dinamike i integracije. Materijalno bogatstvo, profesionalni uspeh i fizičko zdravlje jedina su istinska dobra u zapadnom tehnosu. Emotivna iskustva i lična mišljenja su balast, atavistički otpaci predtehnološkog, istorijskog društva. Pitanje smisla isključuje se apriori, jer je sam koncept svrhe prevaziđen. “Kultura” je produkt koji se konzumira, a ne sveukupni pogled na svet koja se proživljava. Pretvaranje društva u socioehnološki sistem regulisan tržištem nagoveštava ne samo kraj nacija, već i kraj čoveka.

Mitropolit Amfilohije bio je svestan da sekularizam, zamenjujući hrišćansku veru kao temelj identiteta Zapada, odbacuje i koncept specifično evropskog društvenog, geografskog i kulturnog prostora. Evropa je zato danas na putu istorijski neviđene demografske i kulturološke samolikvidacije. Sa južne strane Mediterana, iz Afrike, kao i istočno od Bosfora, iz Azije, stvoren je utisak da je Evropa jedna prebogata palata zrela za osvajanje, sa ostarelim stanarima, sa razvaljenom bravom i bez noćnog čuvara.

Odsustvo istorijskog pamćenja navelo je nosioce briselskog evro-konsenzusa da svoja saznanja grade u virtualnom svetu. Duh prosvetiteljstva im je usadio arogantnu misao da čovek može rešiti sve dileme svog postojanja isključivim osloncem na svoj razum. Bez oporavka hrišćanske vere, konačni plod tog pogleda na svet biće demografski i svaki drugi kraj Evrope i njenih prekomorskih potomaka.

Taj pogled na svet počiva na patološkoj negaciji vrednosti i legitimiteta sopstvenog nasleđa. Evrokratija odbacuje zaveštanje evropske porodice, njenu kulturu i istorijska iskustva. Pritom je u srpskim zemljama, u sada već četvrtvekovnoj propagandi tzv. „evropskog puta”, zamagljena činjenica da Srbe u ključnim zemljama EU naprosto ne žele da prihvate. U Briselu, Berlinu, Londonu… vide ih kao potencijalnu rusku petu kolonu, kao hronično remetilački faktor prema kome treba gajiti civilizacijski i kulturološki otklon. Ova činjenica nije podložna reviziji.

Danas, kao i u godinama pred nama, Srbima preti dvostruka opasnost. Preti im dalje sužavanje matične teritorije. Preti im istovremeni zahtev daljeg krotkog priklanjanja kulturnim obrascima zapadne postmoderne, oličenim u paradama srama u Beogradu i Podgorici, e da bi dokazali svoju zrelost za beskrajni i savršeno bezizgledni proces „evrointegracija“. U tome je Mitropolit Amfilohije video prodaju vere za neku krajnje neizvesnu večeru. Što se samog paradiranja tiče, njegov stav je bio jasan. Kako je rekao u intervjuu Pečatu oktobra 2010. devijacije skrivaju krizu morala i smisla života:

„Zanimljivo bi bilo otkriti psihološki i antropološki šta se skriva iza samog naziva parada ponosa. Ne skriva li se, ustvari, iza tog verbalnog trijumfalizma i razmetljivosti javnog nastupa gej paradera unutarnja muka, očaj i jad, klovnovski krik zbog izgubljene moralne i duhovne ravnoteže i egzistencijalna nesigurnost? Zdrava i istinska ljubav nikada nije imala niti ima potrebu za takvom spoljašnjom razmetljivošću, nametljivošću i efektima. Podsvjesno osećanje da ovakav jalovi eros vodi u smrt i ništavilo, da mu je priroda samoubilačka i iščašena, ne nagoni li gej paradere u bjekstvo od sebe, sa ruba provalije nad kojom igraju tanac smrti?“

Motivacija spoljnih mentora politizovane homoseksualnosti nije u potvrdi nekakve „tolerancije“. Njihov cilj je trajno prevaspitavanje Srba, shodno ideološkim standardima postmodernog, posthumanog Zapada. Ti su standardi očigledni u upornom zahtevu Srbima da se odreknu Kosova, kao i u histeričnom demonizovanju Rusije i hitlerizaciji njenog lidera. I jedno i drugo odražava ontološku netrpeljivost zapadne elite prema Srbiji i Rusiji kao takvima – nezavisno od njihovih postupaka. Tom se zlu prikloniti,“žrtvovati svoju žilu kucavicu za evropsku činiju sočiva ili za evropske integracije“, kako se Mitropolit Amfilohije izrazio, značilo bi „prodati i obraz i vjeru za večeru – a da ni te činije sočiva više nema na stolu“.

Mitropolit je bio svestan osnovne laži na kojoj savremeni Zapad počiva: da Boga nema pa je stoga sve dopušteno; da je čovek sposoban da osloncem na sopstvenu ambiciju i razum reši sva pitanja svoga postojanja, da nađe eshatološku prečicu ka kraju istorije, ovozemaljskom kraju. Poznavaoci pop kulture prepoznali bi recepturu Džona Lenona iz preko pola veka starog hita Imagine: bez raja, bez pakla, u svetu bez nacija i bez vere, u kojem svi žive samo za danas. Sledeći tu matricu, i Amerika i briselska Evropa danas pokazuju koliko se odmaklo na putu ostvarenja satanske liberalno-demokratske nirvane. Ona počiva na istim ideološkim premisama kao i raniji materijalistički utopijski projekti, od Robespjera, Lenjina i Hitlera do Josipa Broza, Kastra i Pol Pota.

Samomržnja zapadnih elita na obe strane Atlantika, demonizacija protivnika, retorika tobožnje slobode bez stvarne odgovornosti prema bližnjem, hedonizam i bezverje, podrili su temelje zapadnih društava. Da bi opstali, Srbi moraju da slede put koji neprekinuto vodi od Sv. Save do Mitropolita Amfilohija.

To konkretno, ovde i danas, znači da odole pritiscima Zapada kome ne pripadaju i koji im ne želi dobro – i da se drže po strani od evroatlanskih mehanizama za mlevenje identiteta, kulture, tradicije i morala evropskih nacija. Moraju ostati verni svom nasleđu, veri, srpskim svetiteljima i mučenicima, ali i odbrani pragmatično sagledanih nacionalnih interesa u hobzovskom svetu.

Kako je Mitropolit upozorio još januara 2011, dakle pre skoro 15 godina, ulazak u EU kojim bismo izgubili svoj jerusalimsko-istočni, izvorni evropejski identitet, svoju pravoslavnu kulturu, običajnost, jezik, pismo i Crkvu, predstavljao bi puko prodavanje vjere za večeru, „sjedanje ubogog prosjaka za trpezu bogatog Gavana“. (Razgovori o duhovnom životu, Crkvi i društvu, str. 165).

Mudre i pronicljive spoznaje u delima Mitropolita Amfilohija i njegovo sveukupno nasleđe pomoći će srpskom narodu i Crkvi da ostanu na visini ovog zadatka. Uprkos svim izazovima, težnja ka očuvanju vere, nacionalnog, kulturnog i duhovnog identiteta, prirodne porodice, teritorijalnog integriteta i suverenosti, imaju stamenu podršku ogromne većine Srba, sa obe strane Drine i od Horgoša do Bojane.

Mitropolitov amanet jeste da ostanemo verni sebi. Samo tako – i svim izazovima i iskušenjima uprkos – na budućnost nećemo gledati sa strepnjom, već sa nadom, verom i radošću. Neka mu je slava i hvala!

Mitropolija crnogorsko-primorska